In een editie met het thema ‘Goddelijk’, kan een geschiedenislesje over religie in Utrecht natuurlijk niet ontbreken. UTRG’s Kylie Fletcher ging op onderzoek uit en kwam er bijvoorbeeld achter dat onze stad zo’n 3200 beschermde (religieuze) monumenten heeft, het christelijke geloof de stad in kwam via een Engelsman en Joden in 1444 officieel werden verbannen uit onze stad.
Maar laten we beginnen bij het begin. Vóór het christendom werd er in het gebied dat we nu kennen als Utrecht, een polytheïstische religie beoefend door Germaanse en Keltische stammen. Zij vereerden meerdere goden zoals Wodan, Donar en Freyja en hadden een sterke band met de natuur. Voor hen werden heilige plekken, zoals bossen en bronnen, gebruikt voor rituelen en offers. Voorouderverering was belangrijk en graven hadden vaak een spirituele betekenis.
Willibrord
In 690 bracht Willibrord (658-739) het christelijke geloof naar Utrecht. Hij speelde een cruciale rol in de Nederlandse geschiedenis als ‘Apostel der Nederlanden’ en werd de eer- ste bisschop van onze stad in 695. Hij was een Engelse monnik die naar Nederland kwam om het christendom te verspreiden. Met zijn komst verdwenen eerdere geloofsvormen geleidelijk, waarbij sommige gebruiken in christelijke tradities werden opgenomen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan christelijke feestdagen. Veel ervan zijn gebaseerd op heidense festivals (zoals Pasen en Kerst), maar ook heilige symbolen, zoals het kruis. Ook christelijke heiligen werden soms vereerd op dezelfde locaties waar eerder voorouders werden geëerd. In Utrecht bouwde Willibrord de eerste kerken op het huidige Domplein (jep, voor de komst van de Domkerk waren het er meerdere!) en stichtte een kloosterschool. Hij maakte Utrecht tot centrum van het geloof in Nederland. Zijn nalatenschap is nog steeds zichtbaar: veel kerken dragen zijn naam en zijn sterfdag (7 november) wordt in onze stad nog altijd herdacht met de Willibrordprocessie.
In de elfde en het begin van de twaalfde eeuw, nog voordat Utrecht Utrecht werd, werden er diverse grote kapittelkerken en abdijen gebouwd: de Dom, Janskerk, Pieterskerk, Paulusabdij en Mariakerk. In de periode daarna gevolgd door de eerste parochiekerken voor het volk: Nicolaïkerk, Jacobikerk, Buurkerk en later ook de Geertekerk. Daarna begon de bouw van grote kapittelkerken en abdijen. In de 16e eeuw stonden er al bijna 50 kerken en kloosters in Utrecht. Tegenwoordig staan er in de hele provincie Utrecht nog heel wat: 387 om precies te zijn.
Reformatie
In de 16e eeuw begon ook de Reformatie, met het jaar 1517 als symbolisch startpunt. Dat jaar publiceerde Maarten Luther 95 stellingen, waarin hij misstanden in de katholieke kerk aan de kaak stelde. Het was de start van een religieuze hervormingsbeweging die geleidelijk verliep en verschilde per regio; in Utrecht kreeg het pas na 1580 definitief vorm. Na de Reformatie werden katholieke gebouwen overgenomen door protestanten. De beweging leidde namelijk tot de splitsing van de kerk en het ontstaan van protestantse stromingen zoals het lutheranisme en calvinisme. Veel katholieke gebouwen werden in gebruik genomen door de protestanten, herbestemd of gesloopt. Aanvankelijk kwamen er in de loop der jaren alleen nieuwe kerken bij in onze binnenstad, maar met de groei van Utrecht kwamen ze ook tevoorschijn buiten het historische centrum. De verzuiling blijft ook hier een belangrijke rol spelen, met als gevolg dat halverwege de jaren zestig van de vorige eeuw de laatste nieuwe kerk in de stad werd gebouwd: de Johanneskerk (Overvecht). Bij de bouw van de wijk Lunetten (in de jaren ‘70) werd voor het eerst geen kerk meer gebouwd. De reden? Ontkerkelijking. Dit is een proces waarbij steeds minder mensen actief betrokken raken bij religieuze instellingen en het belang van religie afneemt in het dagelijks leven. Dit leidde tot een daling in kerkgang, lidmaatschap en invloed van religieuze tradities op de maatschappij. In deze jaren vindt dan ook de eerste grootschalige sloop van kerkgebouwen plaats. Pas met de komst van de wijk Leidsche Rijn (rond 2000) komt er voor het eerst weer een kerk bij.
Multireligieus
Anno 2024 is Utrecht geen christelijke stad meer. Veel kerken hebben er een nieuwe functie (bij)gekregen, zoals dat van een hotel en restaurant (Bunk), een horecazaak (Olivier), of een evenementenlocatie (Geertekerk en de Janskerk). Ons stadsie bruist met haar vele inwoners (bijna 375.000 in de stad alleen al) in allerlei soorten en maten, culturen, achtergronden en geloven. Wat is nu eigenlijk de stand van zaken? Laten we daarvoor eerst nog even terug de geschiedenis ingaan. De eerste significante aanwezigheid van andere wereldreligies (na het christendom) in Utrecht dateert uit de 14e eeuw, waar in de geschiedenisboeken Joden voor het eerst officieel genoemd worden. Maar wist je dat Joden in 1444 officieel werden verbannen uit de stad? Zoals je eerder al kon lezen, stond Utrecht in de middeleeuwen onder sterke invloed van de katholieke kerk. Joden werden vaak als vreemdelingen gezien en onderworpen aan restricties. Daarnaast waren er antisemitische opvattingen, waaronder beschuldigingen van goddeloosheid en mythen waarbij ze er bijvoorbeeld van beschuldigd werden kinderen te doden en hun bloed te gebruiken voor rituelen. Het verbod bleef eeuwenlang van kracht en pas in 1789 kregen ze weer officieel toestemming om zich in de stad te vestigen. De eerste synagoge werd in 1792 geopend aan de Springweg. Voor de Tweede Wereldoorlog woonden er ongeveer 1600 Joden in Utrecht. Tijdens de oorlog werd een groot deel hiervan gedeporteerd en vermoord. Tegenwoordig hebben we nog steeds een kleine, actieve Joodse gemeenschap. De huidige synagoge bevindt zich sinds 1926 aan de Springweg.
Islam
De eerste moslims die naar Utrecht kwamen, waren gastarbeiders in de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw. Ze kwamen vooral uit Turkije en Marokko, aangetrokken door het werk in de sectoren waar destijds een tekort aan arbeidskrachten was. In het begin waren dit voornamelijk alleenstaande mannen die hun geloof vaak bescheiden beleefden in gebedsruimtes, ingericht in huiskamers of kleine zaaltjes. Een grote verandering kwam toen ze hun gezinnen naar Nederland mochten laten komen. Utrecht was niet meer alleen een werkplek, het werd echt hun thuis. Met hun komst groeide ook de behoefte aan echte moskeeën – plekken waar de gemeenschap samen kon komen. In 1977 kon men een pand aan de Bemuurde Weerd kopen, werd de Stichting Marokkaanse Islamitische Gemeenschap opgericht en kreeg de moskee de naam El Fath. Het werd het eerste Marokkaanse gebedshuis in Utrecht. Andere moskeeën volgden. Elk met hun eigen karakter en gemeenschap. De bekendste moskee van onze stad is de Ulu Moskee in Lombok. Anno 2024 niet meer weg te denken uit ons stadsbeeld (de mooi gekleurde minaretten zijn een bekend onderdeel van onze skyline geworden) en ondertussen is het zelfs de grootste moskee van Nederland. De moskee begon bescheiden, maar werd steeds meer een ontmoetingsplek voor de hele gemeenschap. En daarbuiten: het gebouw heeft naast een islamitische gebedszaal namelijk ook een stilteruimte voor mensen van overige overtuigingen en is hierin uniek in de wereld. Tegenwoordig is de islamitische gemeenschap in Utrecht een levend en divers onderdeel van de stad.
Religieus UTRG?
Anno 2024 is meer dan de helft van de inwoners van Utrecht niet meer religieus. Volgens de laatste cijfers van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek – gemeten van 2012 tot 2022) schaart 49,3% van de Utrechters (van 15 jaar of ouder) zich onder de noemer ‘religieus’. Katholiek is 23,2%, Protestants 15,6%, Islamitisch 4,9% en ‘andere’ 5,7%. Slechts zo’n 15% van de gelovigen bezoekt daarbij regelmatig een religieuze dienst. Ondanks alle ontwikkelingen in de wereld, laat Utrecht zien dat het zich van een traditionele kerkenstad heeft ontwikkeld tot een bruisende, vredige en vooral multireligieuze en spirituele samenleving, waar verleden en heden hand in hand gaan. Thank God for that!
Andere religies in 030
Naast de grote Abrahamitische religies zijn er ook verschillende andere religies aanwezig in Utrecht. Een klein overzicht:
Hindoeïsme
Met de komst van Surinaamse immigranten in de jaren ‘70, kwam ook het Hindoeïsme in Utrecht. Het hindoeïsme is een van de oudste religies ter wereld, ontstaan in India en omvat een diverse verzameling filosofieën, tradities en rituelen die gericht zijn op dharma (morele plichten), karma (oorzaak en gevolg), en moksha (spirituele bevrijding). De Shri Ganesh tempel (in De Meern) is een belangrijk centrum voor Utrechtse Hindoes, maar er zijn door de stad heel verschillende kleinere gebedsruimtes.
Boeddhisme
Het Boeddhisme kwam op in de jaren ‘80. Het is een spirituele traditie die in de 5e eeuw v.Chr. in India is ontstaan, gebaseerd op de leer van Siddhartha Gautama, of Boeddha, en richt zich op het bereiken van verlichting door ethisch gedrag, meditatie en wijsheid. Het kreeg vooral vanaf de jaren ‘80 voet aan de grond in Utrecht. Tegenwoordig zijn er meerdere meditatiecentra en sangha’s (gemeenschappen) in 030 te vinden.
Sikhisme
Een relatief kleine, maar groeiende gemeenschap is die van de Sikhs. Het sikhisme is een monotheïstische religie, ontstaan in India in de 15e eeuw, die geloof in één god combineert met principes van gelijkheid, dienstbaarheid en spirituele groei, zoals onderwezen door tien goeroes.
Het Bahá’í geloof
Het Bahá’í geloof is een jonge wereldreligie, ontstaan in het 19e-eeuwse Perzië (Iran), gesticht door Bahá’u’lláh. De belangrijkste kenmerken zijn dat men gelooft in de eenheid van God, religies en mensheid, er een nadruk ligt op gelijkwaardigheid en wereldvrede en dat ze geloof combineren met wetenschap. In Utrecht is sinds de jaren ‘50 een kleine, maar actieve gemeenschap aanwezig. Kenmerkend voor het geloof is dat ze alle grote wereldreligies zien als verschillende stappen in Gods plan voor de mensheid.
Spiritualiteit
In opkomst zijn ook verschillende spirituele bewegingen. Naast de gevestigde religieuze instellingen, zijn er talloze yogascholen, meditatiecentra en plekken voor persoonlijke ontwikkeling. De spirituele scene kenmerkt zich door diversiteit: van mindfulness en meditatie, tot healing en natuurgerichte spiritualiteit. Populair in Utrecht: yoga in verschil- lende vormen, sound healing sessies en ceremoni- ele bijeenkomsten, zoals cacao. Een mix van verschillende tradities en een groeiende aandacht voor zingeving, duurzaamheid en mentale gezondheid ligt hier ten grondslag.
Tekst: Kylie Fletcher
